STRONA GŁÓWNA

W ciągu ostatniego dwudziestopięciolecia nastąpił znaczący rozwój badań nad dziejami ziemiaństwa, a „punkt ciężkości badań i zainteresowań historyków XIX stulecia szybko przesunął się z dziejów klasy robotniczej i chłopstwa właśnie na dzieje ziemiaństwa. Łącznie liczba różnego prac dotyczących jego losów w okresie zaborów zdecydowanie przewyższa łączną liczbę publikacji poświęconych innym klasom i warstwom społecznym”¹. Pomimo tego, „nie tylko nie udało się opracować syntezy dziejów warstwy, ale nawet trudno mówić o zakończeniu badań przeglądowych dotyczących wielkiej własności w poszczególnych regionach dawnej Rzeczpospolitej. Nadal toczy się dyskusja wokół przedmiotu naszych badań – czym jest ziemiaństwo, jak ustalić jego granice, jak wygląda jego struktura”².

Trudności w tej mierze wynikają przede wszystkim z faktu, że termin ziemiaństwo „ma historycznie zmienną treść i niejasno sprecyzowany z punktu widzenia socjologicznego zasięg”³. Istotny jest tu przede wszystkim podnoszony przez badaczy problem wzajemnej relacji pojęć „ziemiaństwo” i „wielka własność ziemska”. Nie każdy bowiem właściciel majątku przekraczającego 50 lub 100 ha mógł być uważany za ziemianina – decydowała tu raczej przynależność do szerokiej „postfeudalnej warstwy społeczno-kulturowej, którą tworzyli ludzie posiadający pewne cechy szczególne, głównie pochodzenie szlacheckie, określoną mentalność, charakterystyczny sposób życia, świadomość społeczną i narodową”⁴.

Nadal trwają też, istotne przy powyższym rozumieniu pojęcia „ziemiaństwo”, dyskusje nad problemem określenia dolnej i górnej granicy warstwy ziemiańskiej, kwestią zaliczania do niej z jednej strony arystokracji, a z drugiej dzierżawców, administratorów dóbr i innych osób nie będących formalnie właścicielami ziemskimi, ale niewątpliwie stanowiących „obrzeża ziemiaństwa, bliskie mu kulturą i stylem życia”⁵.

Warto przeczytać:

T. Epsztein, Wokół definicji ziemiaństwa, [w:] O polskich elitach raz jeszcze. Studia ofiarowane profesor Janinie Leskiewiczowej z okazji dziewięćdziesiątych urodzin, red. T. Epsztein, s. Górzyński, A. Karpiński, Warszawa 2007, s. 55-68.

Niektóre z definicji współczesnych badaczy dziejów ziemiaństwa:

W. Roszkowski, Gospodarcza rola większej prywatnej własności ziemskiej w Polsce 1918-1939, Warszawa, 1986, s. 11:

„Ogół większych właścicieli ziemskich pochodzenia szlacheckiego lub z rodzin nowych, które przez małżeństwa i współżycie towarzyskie zdołały się zasymilować z grupą, a także w pewnej mierze dzierżawców pochodzenia szlacheckiego lub ziemian świeżo wywłaszczonych na skutek okoliczności <<siły wyższej>>. O przynależności i pozycji decydowały przede wszystkim: herb, „długowieczność rodu, tytuły arystokratyczne, styl życia, system wartości, rezydencja itd., a dopiero nieraz w odległym planie ilość posiadanych hektarów i inne kwestie ekonomiczne”.

W. Molik, Życie codzienne ziemiaństwa wielkopolskiego w XIX i na początku XX wieku. Kultura materialna, Poznań 1999, s. 14:

„Po rozbiorach pojęciem tym posługiwano się w dwóch znaczeniach: węższym i szerszym. W węższym znaczeniu ziemiaństwem nazywano średnich i dużych właścicieli ziemskich, żyjących z renty gruntowej pobieranej w formie czynszu dzierżawnego, w cenie sprzedanych produktów rolnych lub środków za upłynnioną ziemię w procesie parcelacji. W szerszym znaczeniu ziemiaństwem określano postfeudalną warstwę społeczno-kulturową, którą tworzyli ludzie posiadający pewne cechy szczególne, głównie pochodzenie szlacheckie, określoną mentalność, charakterystyczny sposób życia, świadomość społeczną i narodową, <<słowem, cały balast ideologiczny, z jakim dawny stan znalazł się w nowej epoce>>”.

¹W. Molik, Stan badań nad dziejami ziemiaństwa polskiego w okresie zaborów [referat wygłoszony na XIX Powszechnym Zjazd Historyków Polskich – w druku].
²T. Epsztein, Jak opisywać ziemiaństwo w XXI wieku? , „Wiadomości Ziemiańskie”, nr 64 (zima 2015), s. s39.
³J. Leskiewiczowa, Głos w dyskusji, [w:] Dwór polski w XIX wieku. Zjawisko historyczne i kulturowe, red. J. Baranowski, Warszawa 1992, s. 331-332.
⁴W. Molik, Życie codzienne ziemiaństwa wielkopolskiego w XIX i na początku XX wieku. Kultura materialna, Poznań 1999, s. 14.
⁵J. Leskiewiczowa, Głos w dyskusji... , s. 332.

T. Epsztein, Jak opisywać ziemiaństwo w XXI wieku?, „Wiadomości Ziemiańskie”, nr 64 (zima 2015), s. 41:

„Katalog cech <> ziemianina powinien zawierać następujące punkty:
1) właściciel nieruchomości ziemskiej o powierzchni powyżej 100 ha
2) posiadał odpowiednie wychowanie i wykształcenie (wymagania względem wykształcenia młodzieży ziemiańskiej zmieniały się w ciągu XIX-XX w.)
3) był aktywny na polu społecznym, ekonomicznym i kulturalnym
4) był aktywny na polu politycznym, nie uchylał się od niesienia pomocy dla kraju
5) był pochodzenia szlacheckiego
6) katolik
7) posiadacz siedziby (dwór, pałac) będącej ośrodkiem życia towarzyskiego i kulturalnego
8) żył w tradycyjnej rodzinie, wielodzietnej, wielopokoleniowej, zamkniętej na obce wpływy”