STRONA GŁÓWNA

GRAB
Gmina Czermin
Pałac Józefa Pruskiego z lat ok. 1805-1810



Fot. Katarzyna Podczaska

PAŁAC wzniesiony został w latach ok. 1805-1810 w stylu klasycystycznym, być może według projektu architekta z Warszawy, Stanisława Zawadzkiego, który ukończył dopiero co pałac w Dobrzycy. W połowie XIX w. został rozbudowany o skrzydło wschodnie, w 4. ćwierci XIX w. dobudowano czterokondygnacyjną wieżę od zachodu i taras, jednocześnie przebudowując wnętrza. Po 1932 r. został wyremontowany. Jest to budynek murowany z cegły, dwukondygnacyjny. Korpus główny nakryty jest dachem czterospadowym, podobnie jak wieża. Posiada okazały, monumentalny portyk frontowy wybudowany w tzw. wielkim porządku, z panopliami i tarczami herbowymi w tympanonie. W głębi portyku, między pilastrami, rozmieszczone są płyciny z płaskorzeźbionymi alegoriami kontynentów. Wieża posiada wystrój neorenesansowy. Elewacja ogrodowa przypomina realizacje berlińskie z płytką wnęką na piętrze, w którą wstawiono jońskie kolumienki, ujmujące potrójne prosto zamknięte okno. Elewacje dzielone są gzymsem parapetowym i mają w zwieńczeniu gzyms na konsolach. Otwory okienne są prostokątne; na parterze posiadają gzymsy nadprożne na konsolkach, a nad nimi występują płyciny z dekoracją sztukatorską. Ponad oknami sali na parterze umieszczono gzyms wsparty na sztukatorskich maskach. Wewnątrz zachowała się stolarka drzwiowa z początku XIX i 2. połowy XIX w., niekiedy polichromowana oraz dekoracja sztukatorska sufitów na parterze.           

PARK posiada powierzchnię 14,65 ha. Założony został w 1. ćwierci XIX w., częściowo na miejscu wcześniejszego ogrodu owocowego. Ok. 1935 r. i w latach 40. XX w. został powiększony. Rozplanowany jest na rzucie wieloboku, w dolinie nienazwanego cieku wodnego, na którym utworzony został duży staw z wysepką. W parku rosną liczne wiązy, lipy drobnolistne, graby, dęby szypułkowe i bezszypułkowe, kasztanowce; jest także aleja grabowa.  

- 1412-1445 – część - Jan Kamblan z rodu Wczeliców, wójt w Pleszewie, z córką Małgorzatą – żoną Macieja Pacynowskiego
- 1445 – Maciej
- 1446-1450 - Andrzej, który w 1446 r.  połowę Grabu zamienił z Katarzyną – żoną Gijwana (Iwana), na 2 łany w Wielkim Raszewie w pow. pyzdrskim
- 1464-1472 - ks. Marcin, pleban w Siedleminie i jego brat Jan Łopacic h. Zaremba z Niniewa, Kalinowy i Przeciszowa, kasztelan wieluński
-  1472 – 6 kmieci posiada Iwan z Goliny, sędzia kaliski; 5 łanów – Jan Senior z Siedlemina, który w tym roku sprzedał je temuż Iwanowi z Goliny
- do 1473 – Jan z Niniewa, który sprzedał swoje prawo bliższości do Grabu – ww. Iwanowi z Goliny
- do 1513 – Dorota, żona Macieja Głogińskiego
- 1513 – Prakseda, siostra ww. Doroty, wdowa po Marcinie Sławińskim
- między 1519 a 1528 – rodzeństwo: Dorota, Wojciech, Andrzej, Jan i Stanisław Sławińscy (w 1526 r. bracia Andrzej i Stanisław Sławińscy zapisali                                                                              na wsi Grab 8 grzywien czynszu rocznego za 100 grzywien z dzierżawy wikariuszom katedry poznańskiej)
- 1528 – połowa - Wojciech Wolicki, który odsprzedał ją zaraz Andrzejowi Sławińskiemu; wówczas Andrzej Sławiński, który w międzyczasie wszedł w posiadanie całego                Grabu, zamienił go z Janem Kołackim (Kołaczkowskim) na wieś Kolnice Wielkie w pow. pyzdrskim- 1528-1542 - Jan Kołacki alias Kołaczkowski wraz z 1. żoną
            Elżbietą, wdową po Janie Kopaszewskim, a następnie 2. żoną - Barbarą Pogorzelską
- 1546-1550 – część - Andrzej, Piotr, Jan, Katarzyna (później żona Wojciecha ze Stęgosza Stęgoskiego Paska) i Anna (później żona Jakuba Piątkowskiego),
                       dzieci ww. zm. Jana Kołaczkowskiego; przyjęli oni nazwisko Grabskich od nazwy miejscowości; część – Andrzej Sławiński
- 1559-1576 – część - Anna i Katarzyna Grabskie, córki Piotra Kołaczkowskiego alias Grabskiego;  Katarzyna Grabska została najpierw żoną Bartłomieja Wilkowskiego, a
                       po jego śmierci poślubiła Sebastiana Bardzkiego h. Szaszor 1; Anna poślubiła Jakuba Piątkowskiego; część - Jan Grabski jako syn i spadkobierca swego
                       zm. ojca Jana Kołackiego (Kołaczkowskiego) wraz z żoną Zofią Zawadzką
- 1577 – część - Mikołaj Żernicki, podsędek ziemski kaliski
- 1581-1584 - Anna z Grabu, wdowa po Jerzym Złotkowskim
- 1591 - Jan Wielżyński i Jakub Grabski
- 1594 – część – Stanisław Grabski
- 1603-1618 – część - bracia Stanisław i Maciej Grabscy (Maciej, żonaty z Katarzyną z Trąbczyna, zmarł 1618)
- 1618 – ww. Stanisław Grabski, część – Katarzyna z Trąbczyna, wdowa po ww. Macieju Grabskim; część - Piotr Żychliński h. Szeliga
- 1629-1631 - część - Stanisław Grabski, syn ww. Macieja, żonaty z Urszulą Rynarzewską; część - Stefan Sośnicki h. Trąby, żonaty z Zofią Kierską
- 1634-1654 – ww. Stanisław Grabski i jego siostra Jadwiga, 1.voto żona Stanisława Zberkowskiego, 2.voto Sędziwoja Mniskiego
- 1654-przed 1660 – Maciej Grabski, syn ww. zm. Stanisława, wraz z żoną Anną Mańkowską h. Zaremba; przed 1660 - Andrzej Białęski h. Leszczyc
- ? - Franciszek i Maciej Grabscy, synowie ww. zm. Macieja
- 1670-1676 - Adam Karchowski
- 1676-1680 - Andrzej Kołaczkowski
- 1680 - Marianna z Miaskowa, wdowa po Janie z Iwanowic Koźmińskim h. Poraj
- 1695-1717 - Piotr z Iwanowic Koźmiński, sędzia ziemski kaliski, syn ww. zm. Jana Koźmińskiego i Marianny z Miaskowa, z żoną Anną Janicką
- 1717-1719 - Jan Bratkowski h. Przeginia
- 1719 -  Andrzej Michał Morsztyn h. Leliwa
- do 1730 - bracia Bratkowscy, synowie zm. Andrzeja i zm. Katarzyny z Kowalskich: 1. Michał wraz z żoną Teresą Węgierską, 2. ks. Józef – kanonik katedralny
                   gnieźnieński  i włocławski, 3. Ignacy oraz 4. Ludwik
- 1730 - Krzysztof z Pierzchna Koszutski h. Leszczyc
- ? - Andrzej Michał z Raciborska Morsztyn h. Leliwa, kasztelan sandecki, z żoną Heleną Zaleską
-  1732 – bracia Hieronim, Teodor i Stanisław Ponińscy h. Łodzia
- 1748 – Prusimscy h. Nałęcz
- 1760 - Katarzyna Rozdrażewska, wdowa po Pawle Prusimskim, podkomorzym królewskim
- ok. 1765 - Weronika z Rozdrażewskich Molska, druga żona Maksymiliana Molskiego h. Nałęcz (ok. 1710-1764), stolnika kaliskiego,
                    kasztelana rogozińskiego
- 1767-1775 -  Teresa Rozdrażewska h. Doliwa, żona Ludwika Bogdańskiego h. Prus III
- 1775 - Stefan Zielonacki h. Leszczyc
- 1776-przed 1782 - Józef Antoni Rudnicki h. Lis
- 1782-przed 1791 – Stefan Zielonacki
- przed 1791-1803 – Franciszek Pruski h. Leliwa, łowczy przemyski i jego żona Katarzyna Rudnicka
- po 1803 – Józef Pruski, syn ww. zm. Franciszka, z żoną Serafiną Zofią Sczaniecką h. Ossorya
- 1846-1863 - Julian Stanisław Antoni Pruski, syn ww. Józefa, z żoną Teklą Modlibowską h. Dryja
- 1863-1877 - Anna z Łaszczewskich Matecka, żona Adama Mateckiego
- 1877-1879 - spadkobiercy Mateckich
- 1879-1892 - hr. Zygmunt Mycielski h. Dołęga z żoną Emilią Taczanowską h. Jastrzębiec
- 1892-1893 - Władysław Taczanowski h. Jastrzębiec, z żoną Bogusławą Heleną Ewą Chłapowską h. Dryja
- 1893-1932 - Edmund Taczanowski, syn ww. zm. Władysława, z żoną Julią Czesławą Modlibowską h. Dryja
- 1932-1939 - Zofia, córka ww. Edmunda, z mężem Stanisławem Urbanowskim i córką Elżbietą
- do dn. 24 IV 1945 - przeprowadzono parcelację 405 ha majątku, osadzając na nich 53 rodziny 


Literatura: 

Codex diplomaticus Poloniae, wyd. L. Rzyszczewski i A. Muczkowski, vol. 1, Varsaviae 1847.Długosz J., Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, t. 3, Opera Omnia, t. 9, Cracoviae 1864.Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. VI, wyd. i opr. A. Gąsiorowski i H. Kowalewicz, Warszawa-Poznań 1982; t. VII, wyd. i opr. A. Gąsiorowski i R. Walczak, Warszawa-Poznań 1985; t. VIII, wyd. i opr. A. Gąsiorowski i T. Jasiński, Warszawa-Poznań 1989; r. IX, wyd. i opr. A. Gąsiorowski i T. Jasiński, Warszawa-Poznań 1990; t. X, wyd. i opr. A. Gąsiorowski i T. Jasiński, Poznań 1993; t. XI, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jasiński, T. Jurek i I. Skierska, Poznań 1999; Matricularum Regni Poloniae Summaria, ed. T. Wierzbowski, cz. II (1492-1501), Varsoviae 1907; Jouanne von C., Malinie, Baranówek i folwark Łasew, Rocznik Pleszewski 2014, s. 332-352; Adressbuch des Grundbesitzes im Grossherzogthum Posen, Berlin 1872; Durczykiewicz L., Dwory polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 1912; Güter=Adressbuch der Provinz Posen, Stettin 1907; Jurek T., Nieznane zapiski heraldyczne z ksiąg sądowych kaliskich w XV wieku, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, n.s., t. 1: 1993, s. 134-147; Kozierowski S., Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski, Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 47: 1920, t. 1 (A-Ł), Poznań 1921; Kurtzgefasstes Staatistisches Handbuch der Provinz Posen (…), Posen 1865; Małyszko S., Gajda Ł., Majątki wielkopolskie, t. II, Powiat pleszewski, Szreniawa 1997; Niederstetter J., Verzeichnis sammtlicher Ritter-und anderer selbstandigen grosseren Güter der Provinz Posen mit Angabe ihrer Besitzer, Posen 1859; Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wyd. J. N. Bobrowicza, Lipsk 1846; Powiat kaliski w XVI wieku, Warta. Tygodnik poświęcony nauce, rozrywce i wychowaniu, nr 632 z 8 VIII 1886 r., s. 5568-5569; nr 633 z 15 VIII 1886, s. 5576-5578; nr  634 z 22 VIII 1886 r., s. 5564-5566; nr 635 z 29 VIII 1886 r., s. 5572-5574; nr 636 z 5 IX 1886 r., s. 5778-5780; nr 637 z 12 IX 1886 r., s. 5809-5811; nr 638 z 19 IX 1886 r., s. 5816-5818; nr 639 z 26 IX 1886 r., s. 5603; nr 640 z 3 X 1886 r., s. 5611; nr 641 z 10 X 1886 r., s. 5619; nr 642 z 17 X 1886 r., s. 5628-5630; nr 643 z 24 X 1886 r., s. 5636-5638; nr 644 z 31 X 1886 r., s. 5645-1648; nr 645 z 7 XI 1886 r., s. 5652-5654; nr 646 z 14 XI 1886 r., s. 5659-5661; nr 647 z 21 XI 1886 r., s. 5669-5670; nr 648 z 28 XI 1886 r., s. 5676-5678; nr 649 z 5 XII 1886 r., s. 5682-5684; nr 650 z 12 XII 1886 r., s. 5682-5684; nr 650 z 12 XII 1886 r., s. 5693-5695; nr 651 z 19 XII 1886 r., s. 5700-502; nr 652 z 26 XII 1886 r., s. 5708-5710; nr 653 z 9 I 1887 r., s. 5716-1718; nr 654 z 16 I 1887 r., s. 5724-5726; nr 655 z 23 I 1887 r., s. 5733-5734; nr 656 z 30 I 1887 r., s. 5741-5742; nr 657 z 6 i 13 II 1887 r., s. 5748-5749; nr 658 z 20 II 1887 r., s. 5755-5756; nr 659 z 27 II 1887 r., s. 5768; nr 660 z 6 III 1887 r., s. 5772-5774; nr 661 z 13 III 1887 r., s. 5781-5782; nr 662 z 20 III 1887 r., s. 5790; nr 663 z 27 III 1887 r., s. 5797; nr 664 z 3 IV 1887 r., s. 5806; nr 665 z 10 IV 1887 r., s. 5814; nr 668 z 1 V 1887 r., s. 5888; nr 669 z 8 V 1887 r., s. 5846; nr 671 z 22 V 1887 r., s. 5861; nr 672 z 29 V 1887 r., s. 5869-5870; nr 673 z 5 VI 1887 r., s. 5877-5878; nr 675 z 19 VI 1887 r., s. 5892-5893; nr 676 z 26 VI 1887 r., s. 5901-5902; nr 677 z 3 VII 1887 r., s. 5909; nr 678 z 10 VII 1887 r., s. 5918; nr 679 z 17 VII 1887 r., s. 5925; Skuratowicz J., Dwory i pałace w Wielkim Księstwie Poznańskim, Międzychód 1992; Pelagia Franciszka Ludwika Radońska (z d. Pruska), MyHeritage.