2017-12-12
Autor: Katarzyna Podczaska
Gołuchów
GOŁUCHÓW
Gmina loco
Zamek w Gołuchowie. Fot. K. Podczaska
Zamek w Gołuchowie. Fot. K. Podczaska
Herb Pogoń Litewska - Czartoryskich na elewacji zamku. Fot. K. Podczaska
POŁOŻENIE: Założenie zamkowe znajduje się we wschodniej części wsi i rozciąga się wzdłuż rzeczki Trzebnej. 51°50’58” N 17°55’53” E.
ZAMEK powstawał w kilku etapach. Przed 1443 r. istniał już rycerski murowany dwór obronny z czterema ośmiobocznymi wieżami narożnymi. Od. 1507 r. stanął zamek (zachowany, z późniejszymi przebudowami, do dzisiaj) wybudowany staraniem Rafała Leszczyńskiego, starosty generalnego Wielkopolski. Prawdopodobnie do 1535 r. powstało skrzydło wschodnie; możliwe, że również - zachodnie. Ok. 1560 r. oba skrzydła połączono skrzydłem południowym, tworząc czworobok i dodając od południa i wschodu arkadowy krużganek. W latach 1600-1619 nastąpiła rozbudowa zamku i powstała bogatsza dekoracja wnętrza. W 1. połowie XVIII w. przeprowadzona została restauracja zamku, która objęła głównie skrzydło południowe, budynki położone przy dziedzińcu oraz założono nowy ogród włoski ze zwierzyńcem. Od 1854 do 1871 r. prowadzone były remonty we wnętrzach, w celu przystosowania ich do zamieszkania. Przy okazji wprowadzono nieznaczne zmiany w rozplanowaniu pomieszczeń; zatrudniony był przy nich architekt Józef Kajetan Janowski. W 1873 r. zatrudniony został architekt Zygmunt Gorgolewski, który dokonał restauracji użytkowej partii południowej zamku wraz z uporządkowaniem zrujnowanej części północnej. Prace trwały w latach 1876-1884. W obecnej swej postaci zamek jest obiektem ceglanym, posiadającym detal architektoniczny piaskowcowy, jednopiętrowym, z mieszkalnym poddaszem, na planie trójskrzydłowym, z pięcioma wieżami. Skrzydło południowe posiada sześcioboczną wieżę od południa i prostokątną wieżę od zachodu. Skrzydła boczne posiadają od północy ośmiokątne wieże. Przy skrzydle zachodnim znajdują się schody zewnętrzne, prowadzące na piętro krużganka; wzdłuż skrzydła wschodniego biegnie ganek otwarty na dziedziniec. Skrzydło wschodnie przedłużone jest na północ i łącznikiem połączone z wieżą północno-wschodnią starego dworu. Ze starego dworu zachowały się piwnice, nakryte tarasem. W miejscu starej baszty północno-zachodniej taras jest posadowiony wyżej; trzy pozostałe baszty narożne odbudowane zostały w pełnej wysokości. Bryły zamku nakryte są dachami czterospadowymi albo ostrosłupowymi hełmami z lukarnami. W 1792 r. odkryto sklepione podziemia, a w nim szkielet mężczyzny i narzędzia mennicze. W 1875 r. rozpoczęła się przebudowa zamku w według planów wykształconego w Berlinie architekta Zygmunta Gorgolewskiego i właścicielki zamku, Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej. Jej celem była odbudowa królewskiej, jak uważała, siedziby Leszczyńskich, w formach „stylu Francois I”. Nie bez znaczenia była także chęć zaakcentowania prestiżu własnego rodu, uważanego przez współczesnych za królewski. W ten sposób powstała oryginalna kreacja, nawiązująca poprzez nieregularność piętrzących się brył do zamków francuskich, przy pozbawieniu elementów obronnych. „A cóż się stało z zamkiem pomyśli podróżny, rzucając wzrokiem w stronę gdzie sterczały jego ruiny z licho pokrytemi dachami; ale jakież go ogarnia zdziwienie, gdy ujrzy piętrzące się baszty, w większej niż kiedykolwiek świetności. Ten pomnik przeszłości wzrósł ze swych zwalisk, i chociaż jeszcze niezupełnie wykończony, jak o tem świadczą rusztowania i niepokryte, świeżo wzniesione wieże, zawsze jednak w głównych zarysach wyczytać już można jego przyszłą wspaniałość” – napisał w styczniu 1880 r. Adam Kubaszewski, po zwiedzeniu parku i zamku. Kierownikiem robót został Marian Cybulski. Powojenny remont przeprowadzony został w latach 1970-1976.
Zamek w Gołuchowie. Stan z 1843 r. Wg "Przyjaciel Ludu" nr 48 z 27 V 1843 r., s. 377.
OTOCZENIE ZAMKU: W otoczeniu zamku znajduje się oficyna powstała w wyniku przebudowania w latach 1872-1875 starej gorzelni, wybudowanej w latach 1846-1853. W latach 1890-1895 została rozbudowana w kierunku wschodnim, nadbudowano piętro i wykonano wystrój wewnętrzny i zewnętrzny, używając form typowych dla tzw. kostiumu francuskiego. Bryła jest złożona, murowa, trójkondygnacyjna. Wydłużony korpus główny połączony jest z wysuniętym prostopadle skrzydłem południowym. Całość nakryta jest dachami dwuspadowymi. W zachodniej części korpusu znajduje się wieża, nakryta dachem czterospadowym. Przy wieży znajduje się od południa piętrowy, wieloboczny ryzalit, a od zachodu piętrowa przybudówka mieszcząca schody i posiadająca taras u góry. Od południa znajduje się krótki ryzalit nakryty trójspadowo. Wzdłuż drugiej i trzeciej kondygnacji korpusu biegnie oszklona galeria, rozdzielona wieżyczką nakrytą ostrosłupowym hełmem. Od południa mieści się mały dziedziniec, przechodzący w obszerny taras, od wschodu ograniczony przeszklonym parterowym pasażem, który łączy skrzydło wschodnie z ośmiobocznym parterowym pawilonem. Elewacje posiadają ceglany detal architektoniczny, który skontrastowany jest z szarymi pokrytymi tynkiem płaszczyznami bryły. Wewnątrz zachowały się bogate dekoracje architektoniczne, drewniane schody, boazerie, stolarka drzwiowa, marmurowe kominki, posadzki, drewniane stopy kasetonowe i polichromie. Ciekawym budynkiem jest intendentura, zwana także „kasą” lub nową oficyną, wybudowana w latach 1885-1887 według projektu Maurycego Augusta Ouradou z 1877 r. w formach typowych dla tzw. „kostiumu francuskiego”. Całość wzorowana jest na pałacyku projektu Lecoeura. Jest to budynek murowany, piętrowy, posiadający użytkowe poddasze, nakryty dachem czterospadowym. Zbudowany został na planie prostokąta. Od wschodu wysunięty jest ryzalitem zwieńczonym facjatą, od zachodu zaś posiada główne wejście poprzedzone gankiem kolumnowym, nakrytym balkonem. Ceglane, czerwone elewacje posiadają jasny detal architektoniczny wykonany z piaskowca. W dachu znajdują się facjaty i lukarny. Wewnątrz zachowały się schody z tralkową balustradą. W najbliższym otoczeniu zamku znajduje się kaplica barokowa pw. św. Jana Chrzciciela, zamieniona na mauzoleum rodowe. Wybudowana lub dokończona została w 1697 r. z fundacji Teresy Słuszczyny. W źródle z 1816 r. nazwana została „kaplicą zamkową”. W 1899 r. została przebudowana na mauzoleum przez budowniczego z Pleszewa, Kazimierza Madalińskiego, według projektu architekta Bitnera (Buttnera) z Paryża. Jest murowana, orientowana, założona na planie kwadratu, sklepiona, nakryta dachem dwuspadowym. Posiada część prezbiterialną węższą i niższą od nawy, nakrytą wewnątrz stropem, zamknięta półkoliście od wschodu, z dachem dwuspadowym. Pierwotnie wyposażona była w ołtarz i obraz świętego patrona. W 1899 r. wykonano sklepioną kryptę, a prezbiterium przesklepiono. W mauzoleum pochowana została Izabela Działyńska, w grobowcu wykonanym z czarnego marmuru, sprowadzonego w 1904 r. z Poznania.
Kaplica zamkowa-mauzoleum. Fot. K. Podczaska
PARK posiada imponującą wielkość ok. 160 ha i jest największym parkiem w pow. pleszewskim. Już w XVIII w. wokół zamku rozciągał się ogród włoski, z sadem. Ok. 1844 r. Wincenty Kalkstein rozpoczął wstępne prace zmierzające do poszerzenia parku. Został ostatecznie ukształtowany w latach 1854-1895, wedle koncepcji dziedziców Jana i Izabeli Działyńskich, z udziałem ogrodników Jana Falkowskiego i Adama Kubaszewskiego. Posiada charakter naturalistyczny i duże bogactwo drzew i krzewów. Rozciąga się po obu stronach rzeczki Ciemnej. W środkowej części parku znajdują się stawy; jeden z nich posiada wyspę, poza tym jest drewniany mostek, oszklone winnice założone w 1889 r., szkółka, resztki ananasarni z ok. 1884 r. z alpinarium i sadzawką, piwnica-ziemianka pełniąca niegdyś funkcję niedźwiedziarni. W parku rosną rośliny leśne, łąkowe, wodne i synantropijne. Z 1870 r. zachował się opis parku, autorstwa Adama Kubaszewskiego: „Drzewa najstarsze, które tu napotkać można, mogły być sadzone w końcu XVII w., i to w najbliższym otoczeniu zamku. Zasługuje tu na wzmiankę szpaler z grabiny, sadzony wzdłuż prawego brzegu strumienia w prostej linii, tuż za głównym mostem drogi zamkowej. Dotąd utrzymało się jeszcze 27 grabów na rozciągłości 70-ciu metrów”. W 1985 r. park dendrologiczny w Gołuchowie został wpisany na listę Ogrodów Botanicznych i Arboretów. Na terenie parku, po północno-zachodniej stronie stawu znajduje się murowana ferma „Na dyblu”, złożona z dawnego kurnika z lat 1876-1877 i obory z lat 1884-1885, wybudowana według modelu zaczerpniętego z wzornika Cesara Daly’ego z 1870 r. Ferma funkcjonowała do 1939 r. Obecnie mieści się w niej Muzeum Leśnictwa.
Fragment parku. Fot. K. Podczaska
Żubry w parku. Fot. K. Podczaska
WŁAŚCICIELE:
- do 1245 - Wierzbięta i Rościława (Racława), wdowa po Klemensie, kasztelanie krakowskim
- 1245 – konwent cysterek w Łubnicy
- 1249-1253 – klasztor cysterek w Ołoboku
- 1263 - Żegota h. Zaremba, kasztelan wilkowyjski, stolnik kaliski, łowczy kaliski, gnieźnieński, sędzia kaliski
- 1314 – Żegota, nie wiadomo czy tożsamy z ww.
- do 1408 - Żegota z Gołuchowa
- 1408-1422 – Iwan z Karmina z rodu Wieniawitów, wielkorządca krakowski, starosta brzesko-kujawski, kasztelan śremski, starosta generalny Rusi
- 1422 – Katarzyna, wdowa po ww. Iwanie wraz z synami: Rafałem, Iwanem, Mikołajem i Janem Gołym
- po 1422-1443 - Rafał z Gołuchowa h. Wieniawa, syn ww. Iwana, podstoli poznański, podkomorzy kaliski, starosta generalny Wielkopolski, starosta odolanowski
- 1443-1444 - synowie ww. Rafała z pierwszego małżeństwa: Iwan (zm. 1482), sędzia ziemski kaliski i Rafał oraz z drugiego małżeństwa (z Elżbietą): Jan, Andrzej i
Cherubin (Rubin)
- 1445 - Szymon z Gołuchowa z żoną Małgorzatą
- 1444 – 1/3 część - Iwan, syn ww. Rafała z Gołuchowa, sędzia kaliski; 1/3 część – jego przyrodni brat Andrzej, kanonik poznański oraz 1/3 część - Cherubin, stolnik
poznański i sieradzki, cześnik kaliski
- 1480-1494 – 1/3 część - Rafał (II) Leszczyński h. Wieniawa; 1/3 część – Cherubin, stolnik poznański i sieradzki; 1/3 część – Andrzej, kanonik poznański
- 1494-1501 – ww. Cherubin; część – Rafał (II) Leszczyński h. Wieniawa, kasztelan spicymirski, starosta łęczycki, marszałek nadworny koronny, kasztelan gnieźnieński,
starosta brzeski, starosta radziejowski, kasztelan poznański; część – Andrzej, kanonik poznański (do 1498); część – Barbara z Bnina, żona Cherubina (od
1498)
- 1507-1527 - Rafał Leszczyński, sekretarz królewicza Zygmunta jako księcia głogowskiego, a następnie króla Polski, kasztelan lądzki, starosta człuchowski, biskup
przemyski, płocki
- 1527-1535 - Jan Leszczyński, brat ww. Rafała, podkomorzy kaliski, kasztelan brzeski, poborca podatków w woj. poznańskim i kaliskim, surogator pow. kaliskiego i
konińskiego
- 1535-1592 - Rafał Leszczyński, syn ww. Jana, dworzanin królewski, starosta radziejowski, wojewoda brzesko-kujawski, kasztelan śremski, szafarz poborów w woj.
kaliskim, a następnie w całej Wielkopolsce
- 1592-1600 – Andrzej Leszczyński, syn ww. Rafała, wojewoda brzesko-kujawski
- 1600-1628 - Wacław Leszczyński, brat przyrodni ww. Andrzeja, kasztelan kaliski, wojewoda kaliski, podkanclerzy wielki koronny, starosta brzesko-kujawski, wałecki i
kamionecki, kanclerz wielki koronny
- 1628 – Andrzej (do 1632), proboszcz łęczycki, kanonik krakowski, kanclerz wielki koronny, arcybiskup gnieźnieński; Władysław; Jan, biskup chełmiński (zm. 1657); Rafał
(zm. 1647), pułkownik WP; Katarzyna, żona 1.voto Stanisława Grzymułtowskiego, 2.voto Piotra Jana Opalińskiego; Marianna, która poślubiła Andrzeja
Tuczyńskiego; Anna, żona Jana Potockiego i Barbara, która poślubiła Wojciecha Miaskowskiego, dzieci ww. Wacława Leszczyńskiego
- 16321-1636 – połowa - Władysław Leszczyński, połowa – Rafał Leszczyński, synowie ww. Wacława
- 1636-1641 - Stanisław Przyjemski h. Rawicz, wojewoda kaliski, poznański, inowrocławski, starosta generalny Wielkopolski, marszałek nadworny koronny
- 1641 – Anna z Bnina Opalińska, wdowa po ww. Stanisławie Przyjemskim, 2.voto żona Jakuba Rozdrażewskiego h. Doliwa wraz z dziećmi: Andrzejem (zm. 1677),
chorążym kaliskim; Piotrem (zm. 1674), kasztelanem śremskim; Stanisławem i Katarzyną, żoną Zygmunta Grudzińskiego
- 1669-1688 - Wacław Leszczyński, podczaszy królowej, rotmistrz królewski, krojczy koronny, wojewoda podlaski
- 1688-1695– Stefan Leszczyński, starosta kowelski, pułkownik regimentu pieszego królewskiego i jego brat Kazimierz, starosta kamionacki, synowie ww. Wacława
- 1695-1699 - Teresa Korwinówna z Gąsiewskich Słuszczyna, żona Józefa Bogusława Słuszki h. Ostoja, hetmana polnego litewskiego, kasztelana wileńskiego, marszałka
nadwornego litewskiego i chorążego wielkiego litewskiego
- 1699-1703/1704 - Melchior Gurowski h. Wczele, kasztelan poznański i starosta kościański, sekretarz królewski
- 1703/1704-1707 – Melchior Gurowski, syn ww. Melchiora, starosta kolski, kościański, chorąży kaliski, starosta brdowski, grabowski, kasztelan gnieźnieński, kaliski,
poznański oraz jego brat Józef Bernard Gurowski, opat bledzewski
- 1712 - Wojciech Parczewski
- 1714 - Mikołaj z Wybranowa Swinarski h. Poraj
- ?-1776 - Anna Swinarska, córka ww. Mikołaja, 1.voto żona Macieja Krzyckiego, 2.voto Mikołaja z Wybranowa Chlebowskiego h. Poraj (zm. 1757), starosty liwskiego,
kasztelana kaliskiego
- 1776-1788 - Weronika Krzycka, córka ww. Anny ze Swinarskich Krzyckiej, 1.voto żona Macieja Mycielskiego h. Dołęga, kasztelanica sieradzkiego, 2.voto żona Stefana
Garczyńskiego h. własnego, wojewody kaliskiego, poznańskiego
- 1788-1798 - Bogusław Ignacy Suchorzewski h. Zaremba
- 1798-1846 – Jan Suchorzewski, syn ww. Bogusława Ignacego, chorąży bydgoski, major WP
- 1846-1853 - Wincenty Kalkstein h. Kos
- 1853-1872 - Jan hr. Działyński h. Ogończyk
Jan hr. Działyński. Wg S. Karwowski, Historya Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. 2, Poznań 1919.
- 1872-1899 - Izabela z książąt Czartoryskich h. Pogoń Litewska, żona ww. Jana Działyńskiego
- 1900-1911 – książę Witold Kazimierz Filip Maria Czartoryski h. Pogoń Litewska, bratanek ww. Izabeli Działyńskiej
Witold Czartoryski. Źródło: Wikipedia
- 1912-1937 -książę Adam Ludwik Czartoryski, brat ww. Witolda Kazimierza Filipa Marii
Adam Czartoryski. Źródło: Wikipedia
- 1937-1939 – Maria Ludwika z hr. Krasińskich Czartoryska, wdowa po ww. Adamie Ludwiku
Literatura:
Codex diplomaticus Poloniae, wyd. L. Rzyszczewski i A. Muczkowski, vol. 1, Varsaviae 1847.Długosz J., Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, t. 3, Opera Omnia, t. 9, Cracoviae 1864.Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. VI, wyd. i opr. A. Gąsiorowski i H. Kowalewicz, Warszawa-Poznań 1982; t. VII, wyd. i opr. A. Gąsiorowski i R. Walczak, Warszawa-Poznań 1985; t. VIII, wyd. i opr. A. Gąsiorowski i T. Jasiński, Warszawa-Poznań 1989; r. IX, wyd. i opr. A. Gąsiorowski i T. Jasiński, Warszawa-Poznań 1990; t. X, wyd. i opr. A. Gąsiorowski i T. Jasiński, Poznań 1993; t. XI, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jasiński, T. Jurek i I. Skierska, Poznań 1999; Matricularum Regni Poloniae Summaria, ed. T. Wierzbowski, cz. II (1492-1501), Varsoviae 1907; Basiński T., Dzieje cudownego obrazu N. Maryi Panny i kościoła w Tursku: z dodatkiem modlitw i pieśni, Gniezno 1882; Dunin-Borkowski J.S.T., Almanach błękitny. Genealogia żyjących rodów polskich, Warszawa-Lwów 1908; Durczykiewicz L., Dwory polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 1912; Karwowski S., Klasztor PP. Cysterek w Ołoboku, Rocznik Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 26: 1900, s. 1-114;Kąsinowska R., Gołuchów. Rezydencja magnacka w świetle źródeł, Gołuchów 2006; Korożyński W., Jan hr. Działyński, Tygodnik Ilustrowany, nr 229 z 15 V 1880 r., s. 306; nr 231 z 29 V 1880 r., s. 340; Kubaszewski A., Park w Gołuchowie, Ogrodnik Polski nr 9 z 1880 r., s. 209-210; nr 10 z 1880 r., s. 232-236; Ławniczak G., Kwietniki gołuchowskie. Projekty Adama Kubaszewskiego – ogrodnika Jana Działyńskiego i Izabeli Czartoryskiej, Architektura Krajobrazu, nr 1: 2011, s. 15-26; Małyszko S., Gajda Ł., Majątki wielkopolskie, t. II, Powiat pleszewski, Szreniawa 1997; Marek D., Ordynacja gołuchowska Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej (1830-1899), Poznań 1994; Mężyński A., Jan Działyński 1829-1880, Kórnik 2002; Rafał z Gołuchowa (zm. 1442/43), opr. A. Gąsiorowski, /w:/ Wielkopolski Słownik Biograficzny, pod red. A. Gąsiorowskiego i J. Topolskiego, Warszawa-Poznań 1981, s. 615; Skuratowicz J., Dwory i pałace w Wielkim Księstwie Poznańskim, Międzychód 1992; Uczestnicy insurekcji 1794 r. w zaborze pruskim, zestawiła J. Muszyńska, Poznań 1937; Urzędnicy wielkopolscy XII-XV w. Spisy, t. I, opr. M. Bielińska, A. Gąsiorowski, J. Łojko, Wrocław 1985; Wysocka B., Izabela i Jan Działyńscy. Mecenasi kultury, Gołuchów-Kórnik 2004; Czartoryski Adam Ludwik, Wikipedia; Czartoryski Witold (ordynat), Wikipedia; Gurowski Melchior (zm. 1703/1704), Wikipedia; Stanisław Przyjemski h. Rawicz, opr. W. Dworzaczek, Internetowy Polski Słownik Biograficzny; Wielka Genealogia Minakowskiego; Teki Dworzaczka.
