STRONA GŁÓWNA

Autor: Sylwia Kuźnicka

POCHODZENIE I WYKSZTAŁCENIE

Stanisław Zawadzki urodził się w 1743 r. w okolicach Gniezna w rodzinie szlacheckiej¹. O jego dzieciństwie i latach młodzieńczych nie wiadomo zbyt wiele. Pierwsze doświadczenia zawodowe pobierał prawdopodobnie u Efraima Szregera². W 1768 r. wyruszył do Rzymu, by wstąpić do Akademii św. Łukasza – najlepszej akademii sztuk pięknych w ówczesnej Europie. Wsparcia materialnego i duchowego, w początkowych miesiącach pobytu architekta w Wiecznym Mieście, udzielał mu Stanisław Mycielski – starosta Lubiatowski³. Dzięki jego pożyczce Zawadzki mógł wynająć skromną stancję w Hospicjum św. Stanisława. Zdobył drugą nagrodę w konkursie na rozwiązanie fasady kościoła S. Maria sopra Minevra w ramach Konkursu Klementyńskiego⁴. Następnie pełnił w Akademii funkcję profesora oraz został przyjęty w poczet akademików di merito – zasłużonych. Możliwość badania architektury rzymskiej in situ, miała duży wpływ na późniejsze realizacje Zawadzkiego po powrocie do kraju. Podczas pobytu we Włoszech rozwinęła się także kolekcjonerska pasja architekta – za swojego życia zgromadził wiele dzieł włoskiego malarstwa i rzeźby. Wielkość jego kolekcji jest jednak trudna do ustalenia, gdyż po bezpotomnej śmierci Zawadzkiego została ona rozdzielona między jego spadkobierców⁵. Poza wiedzą i sztuką, architekt wyniósł z rzymskiego pobytu także znajomości, które przetrwały i rozwijały się także w Rzeczpospolitej. W Rzymie poznał on Hugo Kołłątaja, Stanisława Poniatowskiego – bratanka króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz malarza Franciszka Smuglewicza⁶. 

PO POWROCIE Z WŁOCH

Nieznany jest dokładny czas pobytu Zawadzkiego we Włoszech. Wiadomo, że z przerwami przebywał on w Rzeczpospolitej. W 1773r. Komisja Edukacji Narodowej, która objęła część budynków po zakonie Jezuitów, zatrudniła Zawadzkiego do inwentaryzacji budowli i opracowania projektów⁷. Według jego projektów zrealizowano m.in. przebudowę kolegium i kościoła pojezuickiego w Płocku W roku 1777 Zawadzki znajdował się na stałe w Rzeczpospolitej – z tego roku pochodzi jego projekt przebudowy Sali Balowej na Zamku dla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W tym samym roku, architekt wstąpił do korpusu inżynierów i awansował do rangi majora oraz uzyskał stanowisko architekta wojsk koronnych⁸.

Oprócz budownictwa użyteczności publicznej, Zawadzki zrealizował w latach 1777 – 1780 także prywatne zlecenia. W tym czasie wzniósł swój pierwszy samodzielny projekt, którym był pałac zw. „Ustronie” dla Stanisława Poniatowskiego – bratanka królewskiego. Znajdował się on na północno-wschodnim krańcu wzgórza Ujazdowskiego. W roku 1794 pałac objęli Radziwiłłowie, a po 1817 został włączony w zespół koszarów Ujazdowskich i stopniowo zlikwidowany wskutek rozbudowy późniejszego szpitala wojskowego.

¹S. Łoza, Słownik architektów i budowniczych Polaków oraz cudzoziemców w Polsce pracujących, 2 wyd. Warszawa 1931, s. 375. ²R. Mączyński, Architekt Stanisław Zawadzki w Rzymie. Realia – fascynacje – profity, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, nr 4/2012, s. 59. Efraim Szreger – polski architekt niemieckiego pochodzenia reprezentujący styl wczesnego klasycyzmu, zwłaszcza jego odmianą inspirowaną sztuką francuską.
³R. Mączyński, op. cit., s. 61.
⁴I. Malinowska, Stanisław Zawadzki 1743-1806, Państwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa 1953, s.5.
⁵R. Mączyński, op. cit., s. 69.
⁶Przykładem powiązań artystycznych Zawadzkiego, Kołłątaja i Smuglewicz może być Kościół w Krzyżanowicach, zob. R. Mączyński, Kościół w Krzyżanowicach – modelowa świątynia katolickiego oświecenia w Polsce, Wiek Oświecenia, XXIII/2007r., s. 25-94.
⁷I. Malinowska, op. cit. s. 6.

Od roku 1781 kariera artystyczna Zawadzkiego ściśle wiąże się z jego działalnością wojskową. Wzmożone zapotrzebowanie na wzmocnienie sił zbrojnych w czasach zagrożonej niepodległości Polski, spowodowały akcję organizowania budowli spełniających wymogi dla wojska – gmachów koszarowych i więziennych⁹. Na zlecenie Rady Nieustającej Zawadzki przystąpił do prac przy budowie koszar w Kamieńcu Podolskim. Równolegle prowadził cztery projekty w Warszawie: przebudowę pałacu Ujazdowskiego na koszary Gwardii Pieszej Litewskiej, budowę koszar Artylerii Koronnej przy ul. Dzikiej, rozbudowę koszar Gwardii Pieszej Koronnej na Żoliborzu oraz przebudowę saskich koszar Gwardii Konnej Koronnej¹⁰.

W 1789 r. architekt otrzymał rangę podpułkownika wojsk koronnych i od tego momentu zarzucił działalność architektoniczną, skupiając się na organizowaniu powierzonej mu jednostki¹¹. Niewyjaśnione, do tej pory, zatargi z okresu Powstania pomiędzy Zawadzkim, a jego współpracownikami, były powodem rezygnacji architekta ze służby wojskowej – zachował on jednak swoją rangę generała-majora.

W WIELKOPOLSCE

Po ostatnim rozbiorze Polski, w momencie rozwijania się budownictwa rezydencjonalnego na prowincjach kraju i promieniowania sztuki wykształconej w ośrodku warszawskim, Zawadzki otrzymał zlecenia pochodzące z Wielkopolski. Za protekcją GENERAŁA AUGUSTYNA GORZEŃSKIEGO (1743-1816), któremu podlegał podczas służby wojskowej, został autorem trzech wielkopolskich pałaców: w Śmiełowie dla Andrzeja Gorzeńskiego, w Dobrzycy – dla samego Augustyna oraz w Lubostroniu dla Skórzewskich.

We wszystkich tych projektach widoczna jest inspiracja Zawadzkiego dziełami włoskiego architekta i teoretyka architektury Andrei Palladia. Późnorenesansowa architektura Palladia wywarła duży wpływ na sztukę klasycyzującą ostatniej ćwierci XVIII wieku w Polsce. Nurt ten poza Zawadzkim realizowali także Stanisław Kostka Potocki i Piotr Aigner oraz Bogumił Zug.

Typ palladiańskiego założenia pałacowego pojawił się w Polsce w latach siedemdziesiątych XVIII w¹². Nadawał on rezydencjom zmonumentalizowany, reprezentacyjny wygląd. Często wykorzystywanym rozwiązaniem były, dostawione do korpusu pałacu, galerie prowadzące do skrzydeł.

⁹I. Malinowska, op. cit. s. 10.
¹⁰I. Malinowska, op. cit., s. 11.
¹¹I. Malinowska, op. cit., s. 15.
¹²S. Lorentz, A. Rottermund, Klasycyzm w Polsce, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1984r., s.12.